Detailed information about microorganisms
सूक्ष्मजीव microorganisms
- खालील सर्व प्रश्न काळजीपूर्वक वाचून त्यांच्या उत्तरासाठी खाली दिलेले मुद्दे सविस्तर अभ्यासा.
- सर्व संकल्पना व्यवस्थित स्पष्ट होण्यासाठी खाली प्रश्न समजून घेऊन त्यांचे उत्तरे वहीत लिहून काढा. विद्यार्थ्यांना स्वयं अध्ययनासाठी हे खूप महत्त्वाची बाब ठरेल.
- स्वतःचे पोषण करताना काही सूक्ष्मजीव कोणते विषारी पदार्थ अन्नात मिसळतात?
- जगातील पहिले प्रतिजैविक कोणते?
- प्रतिजैविके म्हणजे काय?
- पेनिसिलीन चा शोध कोणत्या शास्त्रज्ञाने लावला?
- किण्वन म्हणजे काय?
- हवेतील नायट्रोजन पासून नायट्रोजनची संयुगे कोण बनवतात?
- दुधाचे दह्यात रूपांतर होताना कोणत्या आम्लाची निर्मिती होते?
- पॅरामेशियम या सूक्ष्मजीवांचा आकार किती असतो?
- टायफाईड चे रोगजंतू किती मायक्रोमीटर चे असतात?
- पोलिओच्या विषाणूंचा आकार किती असतो?
- सूक्ष्मजीव म्हणजे काय?
- सूक्ष्मजीवांच्या अभ्यासाच्या शास्त्राला काय म्हणतात?
सूक्ष्मजीव microorganisms
- जे जीव मानव स्वतःच्या डोळ्यांनी पाहू शकत नाहीत त्यांना सूक्ष्मजीव म्हणतात .
- या सूक्ष्मजीवांचा अभ्यास करणाऱ्या शास्त्रास सूक्ष्मजीवशास्त्र Microbiology असे म्हणतात.
- सूक्ष्मजीवांना पाहण्यासाठी सूक्ष्मदर्शीचा वापर करावा लागतो.
- 100 मायक्रोमीटर पेक्षा लहान वस्तू आपल्या डोळ्यांना दिसू शकत नाहीत.
- सूक्ष्मजीवांचे संयुक्त सूक्ष्मदर्शी खाली निरीक्षण केले जाते.
- काही सूक्ष्मजीवांच्या निरीक्षणासाठी इलेक्ट्रॉन सूक्ष्मदर्शीचा वापर करावा लागतो.
- राष्ट्रीय पेशी विज्ञाय संस्था, पुणे.
सूक्ष्म जीवांचे आकार - Size of Microorganisms
1) पॅरामेशिअम सुमारे 100 मायक्रोमीटर
2) टायफाईड चा रोगजंतू 1 ते 3 मायक्रोमीटर
3 पोलिओचा विषाणू 28 नॅनोमीटर.
- सूक्ष्मजीवांचा आकार हा 100 मायक्रोमीटर पेक्षा लहान असतो .
- सूक्ष्म जीवांच्या पेशीतील अंगके सर्व जीवन प्रक्रिया घडवून आणतात.
सूक्ष्मजीवांची वाढ - Growth of Microorganisms –
- प्रत्येक सूक्ष्म जीवाला वाढ व प्रजनन होण्यासाठी विशिष्ट परिस्थितीची आवश्यकता असते.
- काही सूक्ष्मजीवांना वाढीसाठी ऑक्सिजनची आवश्यकता असते,
- तर काही ऑक्सिजन शिवाय वाढू शकतात.
सूक्ष्मजीवांची वाढ कोठे होते?
- माध्यम - माती ,पाणी, कुजणारे पदार्थ इत्यादी
- तापमान - 25° ते 37 अंश c दरम्यान
- पोषण - विशिष्ट पोषणद्रव्ये
- उदाहरणार्थ - शैवाल, हरितद्रव्य ,ऑक्सिजन वातावरण ,ओलसर, दमट तसेच उबदार.
- आकार व जीवन प्रक्रियेनुसार सूक्ष्म जीवांचे वर्गीकरण- शैवाल ,कवके आदीजीव, जिवाणू व विषाणू यांमध्ये केले जाते .
बहुपेशीय सूक्ष्मजीव - Multicellular microorganisms
- पावावर येणारी बुरशी, डबक्यातील सेवालाचे तंतू हे बहुपेशी सूक्ष्मजीव आहेत.
एकपेशीय सूक्ष्मजीव- Unicellular microorganism
- जिवाणू, विषाणू या सूक्ष्मजीवांच्या पेशींची रचना थोडीशी भिन्न असते.
- या पेशीत दृश्यकेंद्रकी पेशीत आढळणारी पटलापासून तयार झालेले अंगके आढळत नाहीत.
- यात फक्त प्रद्रव्यपटल पेशीद्रव्य व केंद्रक द्रव्य एवढेच घटक आढळतात. म्हणूनच यांना आधी केंद्रकी पेशी म्हणतात.
सूक्ष्म जीवांचे प्रकार- Types of Microorganisms
1] उपयुक्त सूक्ष्मजीव -
A] लॅक्टोबॅसिलाय जिवाणू
- लॅक्टोबॅसिलाय जिवाणू दुधातील शर्करेचे किण्वन प्रक्रियेद्वारे लॅक्टिक आम्लामध्ये रूपांतर करून दुधाचे दह्यात रूपांतर होते.
- लॅक्टिक आम्लामुळे दह्याला विशिष्ट असा आंबट स्वाद येतो.
- आपल्या पदार्थात लॅक्टोबॅसल्यासारखे उपयुक्त सूक्ष्मजीव वापरलेले असतात असे खाद्य शरीरासाठी आरोग्यदायक ठरतात. कारण हे सूक्ष्मजीव अन्न मार्गातील क्लास्टेडियम सारख्या घातक जीवांना नष्ट करतात व आपली रोगप्रतिकारक क्षमता वाढवतात .
- पचन संस्थेच्या कार्यात बिघाड झाल्यास लॅक्टोबॅसिलाय व इतर काही सूक्ष्मजीवांचा उपयोग होतो.
- मद्यार्क निर्मिती तसेच काही प्रकारचे पाव बनवताना लॅक्टोबॅसिलाय किण्वन प्रक्रिया वापरली जाते.
- गाई म्हशींना दिले जाणारे आंबोन म्हणजे लॅक्टोबॅसिलाय च्या मदतीने आंबवलेले अन्न असते .
B] रायझोबियम सहजीवी जिवाणू
- मुळांवरील गाठीत राहणारे रायझोबियम त्या रोपट्याला नायट्रेटस, नायट्रइट्स तसेच अमिनो आम्ले पुरवतात.
- रायझोबिया हवेतील नायट्रोजन पासून नायट्रोजनची संयुगे बनवतात .
- नायट्रोजन युक्त संयुगामुळेच डाळी कडधान्य प्रथिनांचा उत्कृष्ट स्त्रोत ठरतात.
C] किण्वन -
- सूक्ष्मजीवांच्या क्रियेमुळे काही कार्बनी पदार्थांचे दुसऱ्या कार्बनी पदार्थात रूपांतर होण्याच्या रासायनिक क्रियेला किण्वन किंवा आंबणे किंवा कुजणे असे म्हणतात.
- या क्रियेत उष्णता निर्माण होऊन कार्बन डाय-ऑक्साइड व इतर वायू तयार होतात .
- हे वायू पदार्थाचे आकारमान वाढवतात.
- असिटीक आम्ल, सायट्रिक आम्ल, लॅक्टिक आम्ल, जीवनसत्वे व प्रतिजैविके यांच्या निर्मितीमध्ये किण्वन प्रक्रियेचा उपयोग केला जातो.
D] प्रतिजैविके
- शरीरातील रोगजंतूचा नाश करण्यासाठी व त्यांची वाढ रोखण्यासाठी देण्यात येणाऱ्या औषधांना प्रतिजैविक म्हणतात.
- प्राणी व वनस्पतींना होणाऱ्या रोगांवरही प्रतिजैविकांमुळे नियंत्रण ठेवता येते.
- पेनिसिलिन हे जगातील पहिले प्रतिजैविक आहे.
- याचा शोध अलेक्झांडर फ्लेमिंग या शास्त्रज्ञाने लावला.
2] उपद्रवी सूक्ष्मजीव -
- कवके म्हणजे बुरशी हे उपद्रवी सूक्ष्मजीव आहेत.
- स्वतःचे पोषण करताना काही सूक्ष्मजीव विषारी पदार्थ अँटॅरोटॉक्सिन्स अन्नात मिसळतात .
- या पदार्थांनी अन्न दूषित होते म्हणजे त्या अन्नावर बुरशी येते.
- असे पदार्थ खाल्ल्यास आपल्याला उलट्या व जुलाब होतात.
