- पदार्थाची एक अवस्था बदलून जेव्हा तो दुसऱ्या अवस्थेत जातो त्या क्रियेस पदार्थांचे अवस्थांतर असे म्हणतात.
- स्थायू,द्रव आणि वायू या पदार्थाच्या एकूण तीन अवस्था आहेत.
- एकोणिसाव्या शतकात जे विलार्ड गिफ्ट या शास्त्रज्ञाने पदार्थांची वैशिष्ट्ये ही त्यांच्या अवस्थांवर आणि कणांच्या संरचनेवर अवलंबून असतात हे दाखवून दिले.
- वस्तू ज्यापासून तयार होते त्यास सर्वसाधारणपणे पदार्थ असे म्हणतात तसेच पदार्थाला द्रव्य म्हणून सुद्धा संबोधले जाते.
पदार्थ / द्रव्याचे वर्गीकरण - Classification of substance / liquid
भौतिक वर्गीकरण - Physical classification
- स्थायू
- द्रव
- वायू
रासायनिक वर्गीकरण -Chemical classification
- मूलद्रव्ये
- संयुगे
- मिश्रणे
- मूलद्रव्ये - Elements -
- मूलद्रव्ये हि संज्ञा सर्वप्रथम रॉबर्त बोईल यांनी मांडली.
- पदार्थाचे लहान कण म्हणजे रेणू ज्या पदार्थाच्या रेणूमध्ये एकाच प्रकारचे अनु असतात त्या पदार्थांना मूलद्रव्ये म्हणतात.
- मूलद्रव्याचे लहानात लहान कण हे एकाच प्रकारच्या अणूंचे बनलेले असतात,
- प्रत्येक मूलद्रव्यातील अणूंचे वस्तुमान व आकारमान वेगवेगळे असते. आतापर्यंत शास्त्रज्ञांनी 119 मूलद्रव्यांचा शोध लावला आहे.
- त्यापैकी 92 मूलद्रव्ये ही निसर्गात आढळतात तर उर्वरित मूलद्रव्य ही मानवनिर्मित आहेत.
- डेमोक्रिटस ने मूलद्रव्याच्या लहान कणांना अणू असे नाव दिले.
- जॉन डाल्टन यांनी 1803 मध्ये अणू निर्माण करता येत नाहीत त्यांचे लहान कणांमध्ये विभाजन करता येत नाही व ते नष्टही करता येत नाहीत असा सिद्धांत मांडला.
- मूलद्रव्यांसाठी संज्ञा वापरण्याची पद्धत बरझेलियस या शास्त्रज्ञाने सुरू केली.
- आपल्या घरामध्ये असणाऱ्या विद्युत दिव्यामध्ये जी तार दिसते ती टंगस्टन या मूलद्रव्याची असते.
- मूलद्रव्य ही स्थायू द्रव किंवा वायू या अवस्थेत आढळतात.
- धातूंमध्ये एक किंवा अधिक मूलद्रव्य मिसळून मूळ धातूंचे गुणधर्म बदलता येतात धातूंच्या या मिश्रणास संमिश्र असे म्हणतात.
- पितळ, पोलाद, सोने ही काही संमिश्र आहेत.
मूलद्रव्याचे वर्गीकरण - Classification of elements
१] धातू
- मूलद्रव्यापैकी निसर्गात एकूण 70 मूलद्रव्य हे धातू आहेत.
- धातू हे स्थायू अवस्थेत आढळतात. अपवाद - पारा
- काठीन्य, वर्धनीयता, चकाकी, तन्यता, उष्णता व वीज सुवाहक हे धातूंची गुणधर्म असतात.
२] अधातू
- 22 मूलद्रव्य हे अधातू आहेत.
- अधातू हे विजेची दुर्वाहक न चकाकणारे ठिसूळ असतात.
- अधातू स्थायू द्रव व वायू असू शकतात.
३] धातुसदृश
- धातू व अधातू यांचे मिश्र गुणधर्म आढळतात.
- उदा. बोरान, सिलिकॉन, अर्सेनिक, सेलेनियम इ.
२] संयुगे -
- दोन किंवा अधिक मूलद्रव्यांच्या रासायनिक संयोगातून तयार होणारा पदार्थ म्हणजे संयुगे होय.
- रेणूमधील अणू हे वेगवेगळ्या प्रकारचे असतील तर तयार होणारा पदार्थ म्हणजे संयुग असतो.
- पाणी हे संयुग आहे.
- हायड्रोजनचे दोन अणू व ऑक्सिजनचा एक अनु मिळून पाण्याचा एक रेणू तयार होतो.
- संयुगाच्या रेणूमध्ये दोन किंवा अधिक मूलद्रव्यांचे अनु रासायनिक संयोगातून एकत्र आलेले असतात म्हणून संयुगाचा निर्देश करण्यासाठी रेणुसूत्राचा वापर करतात.
- संयुगात असणाऱ्या घटक मूलद्रव्यांच्या संज्ञा व अणूंची संख्या यांच्या साह्याने संयुगाचे केलेले लेखन म्हणजे रेणुसूत्र होय.
३] मिश्रण
- वेगवेगळी मूलद्रव्ये किंवा संयुगे एकमेकांमध्ये मिसळली की मिश्रण तयार होते.
मिश्रणातील घटक वेगळे करण्याच्या काही पद्धती.
१] उर्ध्वपतन पद्धत
अशुद्ध द्रव पदार्थ शुद्ध करण्यासाठी या पद्धतीचा उपयोग होतो.
२]विलगीकरण पद्धत
मिश्रणातील दोन द्रव वेगळे करण्यासाठी या पद्धतीचा उपयोग होतो.
३] अपकेंद्री पद्धत
द्रव अणि स्थायू च्या मिश्रणातून स्थायू वेगळे करण्यासाठी या पद्धतीचा वापर केला जातो.
४] रंजक द्रव्य पृथकरण पद्धत
- एकाच द्रावणात दोन किंवा अधिक पदार्थ अल्प प्रमाणात विरघळलेले असतील तर या पद्धतीचा उपयोग करून हे पदार्थ एकमेकांपासून वेगळे केले जातात.
- या पद्धतीचा उपयोग औषध निर्माण शास्त्रांमध्ये कारखान्यांमध्ये वैज्ञानिक प्रयोगशाळेमध्ये तसेच मिश्रणातील घटक ओळखण्यासाठी व वेगळे करण्यासाठी केला जातो.
मिश्रणाचे प्रकार
- समंगी मिश्रण
- विषमांगी मिश्रण
१] समांगी मिश्रण
यात घटक पदार्थ संपूर्ण मिश्रणात एकसारखे मिसळतात.
समांगी मिश्रणास द्रावण असेही म्हणतात.
द्रावक आणि द्राव्य या दोन घटकांनी द्रावण बनते.
२] विषमांगी मिश्रण
विषमांगी मिश्रणातील घटक संपूर्ण मिश्रणात एकसारखे मिसळलेले नसतात.
विषमांगी मिश्रणाचे निलंबन व कलील असे दोन प्रकार पडतात.
१. निलंबन
ज्या मिश्रणात द्राव्याचे कण न मिसळता निलंबित राहतात आणि हे कण आपण डोळ्यांनी पाहू शकतो त्याला निलंबन म्हणतात.
उदा. पाणी व रॉकेलचे मिश्रण, वाळू
२. कलील
- ज्या मिश्रणात द्रव्याचे कण हे अतिशय लहान असतात व ते मिसळल्या सारखे वाटतात त्यालाच कलील म्हणतात.
- यातील कण नुसते डोळ्यांनी दिसू शकत नाहीत.
- जर आपण कलेल द्रावणात प्रकाश टाकला तर आपणास प्रकाशाचे अपस्करण होताना दिसेल यास टिंडाल परिणाम म्हणतात.
- दूध शाई हे कलीलाचे उदाहरणे आहेत.
