आदित्य-एल१ मिशन भारतातील पहिली वेधशाळा श्रेणी अंतराळ आधारित सौर मोहीमे बद्दल सविस्तर माहिती
सूर्य हा सूर्यमालेतील सर्वात जवळचा तारा आणि सर्वात मोठी खगोलीय वस्तू आहे. सूर्याचे अंदाजे वय सुमारे 4.5 अब्ज वर्षे असेल असा अंदाज आहे. सूर्य हा हायड्रोजन आणि हेलियम वायूंचा गरम चमकणारा गोळा आहे. पृथ्वीपासून सूर्याचे अंतर सुमारे 150 दशलक्ष किलोमीटर आहे. सूर्य आपल्या सौर मंडळासाठी ऊर्जा स्त्रोत आहे. सौर ऊर्जेशिवाय पृथ्वीवरील जीवन, अस्तित्वात असू शकत नाही. सूर्याचे गुरुत्वाकर्षनामुळेच सूर्यमालेतील सर्व वस्तू एकत्र ठेवते. सूर्याच्या मध्यभागाला ‘कोर’ म्हणून ओळखले जाते. त्याचे तापमान 15 दशलक्ष अंश सेल्सिअसपर्यंत असेल. यात अणु संलयन नावाची प्रक्रिया कोरमध्ये घडते जी सूर्याला शक्ती देण्याचे कार्य करते. फोटोस्फियर हा भाग सूर्याचा दृश्यमान पृष्ठभाग तुलनेने थंड आहे. त्याचे तापमान सुमारे 5,500 डिग्री सेल्सियस आहे.
सूर्याच्या अभ्यासाची गरज काय?
सूर्य हा सर्वात जवळचा तारा आहे. त्यामुळे इतर ताऱ्यांच्या तुलनेत त्याचा अधिक सखोल अभ्यास केला जाऊ शकतो. सूर्याचा अभ्यास करून आपण आपल्या आकाशगंगेतील ताऱ्यांबद्दल तसेच इतर विविध आकाशगंगांतील ताऱ्यांबद्दल बरेच काही नवीन माहिती जाणू शकतो. सूर्य हा एक जास्त गतिमान तारा आहे. हा अनेक विस्फोटक घटना दर्शवितो.त्यामुळे सूर्यमालेत प्रचंड ऊर्जा निर्माण होते. आपणास माहित आहे कि जर अशा स्फोटक सौर घटना पृथ्वीच्या दिशेने निर्देशित केल्या गेल्या तर पृथ्वीच्या जवळच्या अवकाशातील वातावरणात खूप मोठ्या प्रमाणात बदल होऊ शकतो.
अवकशात सोडलेल्या विविध अंतराळयान, दळणवळण यंत्रणा अशा गडबडीला बळी पडतअसतात. म्हणूनच अशा घटनांबाबत लवकरात लवकर माहिती घेऊन त्याबाबत चेतावणी देणे आवश्यक आहे. चुकून जर एखादा अंतराळवीर अशा स्फोटक घटनेला थेट सामोरे गेला तर त्याला धोका होत असतो. सूर्यावरील विविध थर्मल , चुंबकीय घटना अत्यंत तीव्र स्वरूपाच्या असतात. त्या घटनांचा प्रत्यक्ष कोणत्याही प्रयोगशाळेत अभ्यास केला जाऊ शकत नाही. त्या घटना व्यवस्थित समजून घेण्यासाठी सूर्य हा एक चांगली नैसर्गिक प्रयोगशाळा देखील उपलब्ध करत असतो.
ADITYA - L1 ही सूर्याचा सखोल अभ्यास करणारी भारतातील पहिली अंतराळ आधारित वेधशाळा भारतीय सौर मोहीम आहे. आपल्या पृथ्वीपासून सुमारे 1.5 दशलक्ष किमी अंतरावर असलेल्या सूर्य-पृथ्वी प्रणालीच्या Lagrangian पॉइंट 1 (L1) याच्या सभोवती हेलो ऑर्बिटमध्ये हे यान ठेवण्याची योजना तयार केली आहे. L1 या बिंदूच्या भोवतालच्या प्रभामंडल कक्षेत ठेवलेल्या उपग्रहाचा मुख्य फायदा हा आहे की तो सूर्याला कोणत्याही गुप्त/ग्रहणाशिवाय सारखा सतत पाहू शकतो. यामुळे सौर क्रियाकलापांचे सतत निरीक्षण करण्याचा अधिक फायदा होणार आहे. इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक आणि पार्टिकल डिटेक्टरचा वापर करून फोटोस्फियर, क्रोमोस्फियर आणि सूर्याच्या (कोरोना) सर्वात बाहेरील थरांचे निरीक्षण करण्यासाठी अंतराळ यानामध्ये सात पेलोड असणार आहेत.
L1 च्या विशेष पॉइंटचा वापर करून 4 पेलोड सूर्याकडे थेट पाहत राहतील. उर्वरित 3 पेलोड्स लॅग्रेंज पॉईंट L1 येथे कण आणि फील्डचा इन-सीटू अभ्यास करतात राहतील. ADITYA - L1 पेलोड्सच्या सूटने कोरोनल हीटिंग, कोरोनल मास इजेक्शन, प्री-फ्लेअर आणि फ्लेअर क्रियाकलाप आणि त्यांची वैशिष्ट्ये, अवकाशातील हवामानाची गतिशीलता, कणांच्या प्रसाराचा अभ्यास आणि फील्डच्या समस्या समजून घेण्यासाठी सर्वात महत्त्वपूर्ण माहिती प्रदान करतील.
ADITYA - L1 या मोहिमेची प्रमुख उद्दिष्टे कोणती ?
- कोरोनल हीटिंग आणि सोलर विंड प्रवेग सविस्तर माहिती घेणे.
- कोरोनल मास इजेक्शन (CME), फ्लेअर्स आणि जवळ-पृथ्वी अंतराळ हवामानाची दीक्षा समजून घेणे.
- सौर वातावरणाची जोडणी ,गतिशीलता समजून घेणे.
- सौर पवन वितरण , तापमान एनिसोट्रॉपी समजून घेणे.
ADITYA - L1 या मिशनची नाविन्य पूर्णता की असणार आहे?
- जवळच्या UV बँडमध्ये प्रथमच अवकाशात सोडवलेली सोलर डिस्क.
- CME डायनॅमिक्स सोलर डिस्कच्या जवळ (~ 1.05 सौर त्रिज्या पासून) आणि त्याद्वारे CME च्या प्रवेग प्रणालीमध्ये माहिती प्रदान करते जी सातत्याने पाळली जात नाही.
- ऑप्टिमाइझ केलेले निरीक्षण आणि डेटा व्हॉल्यूमसाठी CMEs आणि सौर f lares शोधण्यासाठी ऑन-बोर्ड बुद्धिमत्ता.
- बहु-दिशा निरीक्षणे वापरून सौर वाऱ्याची दिशात्मक आणि ऊर्जा एनीसोट्रॉपी.
ADITYA - L1 सायन्स पेलोड्स सविस्तर माहिती -
आदित्य-एल१या मिशनमध्ये सूर्याचा अभ्यास करण्यासाठी 7 वैज्ञानिक पेलोड असणार आहेत.
१] दृश्यमान उत्सर्जन रेषा कोरोनाग्राफ (VELC) Visible Emission Line Coronagraph -
सौर कोरोना आणि कोरोनल मास इजेक्शनच्या गतिशीलतेचा अभ्यास करनार आहे.
2] सोलर अल्ट्रा-व्हायोलेट इमेजिंग टेलिस्कोप (SUIT) The Solar Ultra-violet Imaging Telescope -
हा पेलोड सोलर फोटोस्फियर आणि क्रोमोस्फियर जवळ अल्ट्रा-व्हायोलेट (UV) मध्ये प्रतिमा घेते आणि जवळच्या UV मध्ये सौर विकिरण भिन्नता देखील मोजत असणार आहे.
३] सोलर विंड पार्टिकल एक्सपेरिमेंट (ASPEX) The Aditya Solar wind Particle EXperiment
आणि
4] आदित्य (PAPA) पेलोड्ससाठी प्लाझ्मा विश्लेषक पॅकेज Plasma Analyser Package for Aditya
वरील दोन्ही पेलोड्स सौर वारा आणि ऊर्जावान आयन, तसेच त्यांच्या ऊर्जा वितरणाचा अभ्यास करणार आहेत.
5) लो एनर्जी एक्स-रे स्पेक्ट्रोमीटर (सोलेक्स) e Solar Low Energy X-ray Spectrometer
आणि
6] उच्च ऊर्जा L1 ऑर्बिटिंग क्ष-किरण स्पेक्ट्रोमीटर (HEL1OS) e High Energy L1 Orbiting X-ray Spectrometer
विस्तीर्ण क्ष-किरण ऊर्जा श्रेणीवर सूर्यापासून क्ष-किरण फ्लेअर्सचा अभ्यास करणार आहे.
7] मॅग्नेटोमीटर पेलोड The Magnetometer
L1 बिंदूवर आंतरग्रहीय चुंबकीय क्षेत्र मोजण्यास सक्षम असणार आहे.
आदित्य-L1 चे सायन्स पेलोड्स आपल्याच देशातील विविध प्रयोगशाळांनी स्वदेशी विकसित केले आहेत. VELC इन्स्ट्रुमेंट इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ अॅस्ट्रोफिजिक्स, बंगलोर येथे विकसित केलेले आहे. इंटर युनिव्हर्सिटी सेंटर फॉर अॅस्ट्रॉनॉमी अँड अॅस्ट्रोफिजिक्स,आयुका पुणे येथे SUIT इन्स्ट्रुमेंट विकसित केले आहेत. भौतिक संशोधन प्रयोगशाळा, अहमदाबाद येथे ASPEX साधन तयार केले आहेत. स्पेस फिजिक्स लॅबोरेटरी, विक्रम साराभाई स्पेस सेंटर, तिरुवनंतपुरम येथे PAPA पेलोड तयार केले आहेत. यू आर राव सॅटेलाइट सेंटर, बेंगळुरू येथे सोलेक्स आणि एचईएल१ओएस पेलोड तयार केले आहेत. द सोलर द लॅबोरेटरी फॉर इलेक्ट्रो ऑप्टिक्स सिस्टम, बंगलोर येथे मॅग्नेटोमीटर पेलोड तयार केले आहेत. सर्व पेलोड इस्रोच्या विविध केंद्रांच्या सहकार्याने विकसित केले आहेत हि अभिमानाची बाब आहे.
ADITYA - L1 हे मिशन ISRO च्या PSLV या रॉकेटद्वारे सतीश धवन स्पेस सेंटर SHAR (SDSC SHAR), श्रीहरिकोटा येथून प्रक्षेपित केले जाणार आहे. सुरुवातीला हे यान पृथ्वीच्या कमी कक्षेत ठेवले जाणार आहे. त्यानंतर हळूहळू कक्षा अधिक लंबवर्तुळाकार बनवली जाणार आहे. नंतर ऑन-बोर्ड प्रोपल्शन वापरून अंतराळयान लॅग्रेंज पॉइंट L1 च्या दिशेने सोडले जाणार आहे. अंतराळयान L1 च्या दिशेने प्रवास करत असताना ते पृथ्वीच्या गुरुत्वीय प्रभाव क्षेत्रातून (SOI) बाहेर पडणार आहे. SOI मधून बाहेर पडल्यानंतर समुद्रपर्यटनाचा टप्पा सुरू होणार आहे. त्यानंतर अंतराळ यानाला L1 भोवतीच्या एका मोठ्या प्रभामंडल कक्षेत इंजेक्शन देणार आहेत. आदित्य-L1 ला लॉन्च ते L1 पर्यंतचा एकूण प्रवासास एकूण कालावधी सुमारे 4 महिने लागणार आहे.
ISRO च्या अधिकृत संकेत स्थळाला भेट देण्यासाठी खाली पहा.
अवकाशातून सूर्याचा अभ्यास कशासाठी करायचा आहे ?
सूर्य अनेक प्रकारचे ऊर्जावान कण आणि चुंबकीय क्षेत्रासह जवळजवळ सर्व तरंगलांबींमध्ये रेडिएशन/प्रकाश उत्सर्जित करत असतो. पृथ्वीच्या सभोवती असणारे वातावरण तसेच त्याचे चुंबकीय क्षेत्र संरक्षणात्मक कवच म्हणून कार्य करत असते. अनेक प्रकारचे कण आणि फील्डसह अनेक हानिकारक तरंगलांबी विकिरणांना अवरोधित करत असते . विविध प्रकारचे किरणोत्सर्ग पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर पोहोचतच नसल्यामुळे पृथ्वीवरील उपकरणे अशा किरणोत्सर्गाचा शोध घेऊ शकत नाहीत. त्यामुळे या किरणांचा अभ्यास करता येणारच नाही. त्याचा अभ्यास पृथ्वीच्या वातावरणाच्या बाहेर राहून म्हणजेच अवकाशातून निरीक्षण करून केले जाऊ शकते.
आदित्य-एल१ हे मिशन सूर्याचा अभ्यास करण्याचे संपूर्ण परिपूर्ण मिशन आहे असणार आहे का ? या प्रश्नाचे उत्तर नाही असेच असणार आहे. जे केवळ आदित्य-एल१ साठीच नाही तर सर्वसाधारणपणे कोणत्याही अंतराळ मोहिमेसाठी हे वास्तव असणार आहे. याचे कारण पुढील प्रमाणे असणार आहे - अवकाशात वैज्ञानिक पेलोड्स वाहून नेणाऱ्या अवकाशयानाच्या मर्यादित वस्तुमान, शक्ती आणि आकारमानामुळे, मर्यादित क्षमतेच्या साधनांचा मर्यादित संच अवकाशयानावर पाठवला जाऊ शकतो. या सर्वाना मर्यादा असणार आहेत. या मोहिमेच्या बाबतीत सर्व मोजमाप Lagrange पॉइंट L1 वरून केले जाणार आहे.
आपल्याला माहित आहेच कि, सूर्याच्या विविध घटना बहु-दिशात्मक असतात .त्यामुळे विस्फोटक घटनांच्या ऊर्जेचे दिशात्मक वितरण फक्त एका आदित्य-L1 बरोबर अभ्यास करणे शक्य होणार नाही. L5 नावाने ओळखला जाणारा आणखी एक Lagrange पॉइंट पृथ्वी निर्देशित CME घटनांचा अभ्यास करण्यासाठी आणि अवकाशातील हवामानाचे मूल्यांकन करण्यासाठी एक चांगला व्हॅंटेज पॉइंट असणार आहे. सूर्याच्या ध्रुवीय प्रदेशांचा सखोल,व्यवस्थित अभ्यास होत नाही. त्याचे कारण अशा अभ्यासासाठी अंतराळयानाच्या कक्षा गाठण्याच्या तांत्रिक आव्हानांमुळे असे होते. सूर्य ध्रुवीय गतिशीलता आणि चुंबकीय क्षेत्रे सौरचक्र तयार करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात. सूर्यामध्ये आणि त्याच्या आजूबाजूला होणार्‍या विविध प्रक्रिया समजून घेण्यासाठी वेगवेगळ्या तरंगलांबीवरील सौर किरणांच्या ध्रुवीकरणाचे मोजमाप होणे गरजेचे आहे.
Health Tips - शास्त्रामध्ये दिलेले भोजनाचे / जेवणाचे 17 नियम सविस्तर वाचण्यासाठी खाली पहा.
Health Tips - शास्त्रामध्ये दिलेले भोजनाचे / जेवणाचे 17 नियम
चांद्रयान - 3 सविस्तर वाचा
